Hilar'da yeni bir dönem başlıyor. Onbin yıllık tarihi olan Hilar'da bugüne değin, nice uygarlıklar kuruldu ve bu günlere gelindi. Yapılan çalışmalar sonunda bunların yeraltındaki izleri ve kalıntıları gün ışığına çıktıkça çok net bir şekilde anlaşılmaktadır. 

Yıllar önce Çayönü(Qoteberçem)'de kazı çalışmalarını başlatan ve yöneten saygıdeğer bilim insanlarımızın önünde saygıyla eğiliyor ve kendilerine teşekkür ediyorum. 

Şimdi ise Kültür Bakanlığına bağlı tarihi eserler müze müdürlüğü tarafından kazı çalışmaları çok titiz bir şekilde devam ediyor. Ben bir arkeolog değilim ancak, yol kenarındaki Han(Xan) mağarası önündeki kaya mezarları çalışmalarını yürüten ve yöneten müze yetkilileri ve onların denetimindeki elli kişilik işçi grubu çok özverili, hassas, dikkatli çalışmalarını izliyor ve görüyorum. Adeta iğne ile kuyu kazar gibi bir çalışma yürütülüyor. Bu nedenle Hilar'ı gezmek, görmek veya piknik yapmak amacıyla gelenlerin; kaya mezarları çalışmalarını yöneten müze yetkililerinin uyarlarına uymaları çok önem arz etmektedir. 

Ayrıca bir müteahhitlik firma tarafından yapılan yaya(yürüyüş yolları) çalışmalarına da başlanmıştır. Dileğim o ki maliyeti düşürmek amacıyla bu çalışmalarda iş makineleri kullanılmamalıdır. Ya da çok dikkat edilmelidir. 

Hilar köyünün şimdiki yerleşim alanı; Xirbe denilen eski yerleşim yerinden gelmedir. Bazı  duvar taşları ve dam direkleri ordan buraya aktarılmış ve bugünkü köy yerleşim alanı kurulmuş. Çocukluğumda annem ve babam kendi dedelerinden bahsederken "Osman Dede bizim samanlıktaki kalın orta direği Xirbe'den getirmiş. Falan yerin duvar taşları Xirbe'den gelmiş" diyorlardı. Dedelerinden sonra ikinci kuşak olmaları ve yaşlarına bakıldığında Xirbe'nın terk edilişi 1870'lere kadar gider. Ancak Xirbe'de kazı çalışmaları yapıldığında bilimsel olarak bunlar tespit edilir. Bu çalışmaların da biran önce yapılmasında büyük fayda vardır. 

Hilar köyünün Xirbe'den bugünkü yere taşınmasının nedenlerini şöyle sıralayabiliriz:

1- Ulaşım zorluğu nedeniyle,

2- Kayalardan oluşan doğal kale içinde yaşayanlar zamanla savunma refleksleri geliştiği için yeni yerleşim yerine yani bugünkü yere taşınmada bir mahsur görmemiş olabilirler. 

Xirbe konum itibariyle etrafı  doğal kayalarla çevrili hakim bir tepedir. Doğusunda Şikefta Wele, Batısında Kevre Beroj ve Binyamala düzlüğü, Kuzeyinde Çelpi, Güneyinde Goşkar, Qanya kıza, Kevre Dınge bulunmaktadır. Orta yerinde yıkılmış duvarlarıyla kilise kalıntısı görülmektedir. 

Xırbe'den güneşin doğuşu ve batışı bir başkadır. Akşamları kış aylarında güneş Qikan'da, ilk ve sonbaharda Belahur dağında, yaz aylarında Bomsan dağlarında batar. Her mevsimde güneşin batışını Xırbe'den seyretmek bir ayrıcalıktır. 

Ve diyorum ki bir Hilar var başka Hilar yok. Hep beraber sahip çıkalım. 

Hilar Köyü

Ergani-Diyarbakır-Huneyn Kaygusuz